Mục tiệu hoạt động và chức năng của WTO

Mục tiệu hoạt động và chức năng của WTO
WTO với tư cách là một tổ chức thương mại của tất cả các nước trên thế giới, thực
hiện những mục tiêu đã được nêu trong Lời nói đầu của Hiệp định GATT 1947 là
nâng cao mức sống của nhân dân các thành viên, đảm bảo việm làm thúc đẩy tăng
trưởng kinh tế và thương mại, sử dụng có hiệu quả nhất các nguồn lực của thế giới.
Cụ thể WTO có 3 mục tiêu sau:
Thúc đẩy tăng trưởng thương mại hàng hoá và dịch vụ trên thế giới phục vụ cho sự
phát triển ổn định, bền vững và bảo vệ môi trường;
Thúc đẩy sự phát triển các thể chế thị trường, giải quyết các bất đồng và tranh chấp
thương mại giữa các nước thành viên trong khuôn khổ của hệ thống thương mại đa
phương, phù hợp với các nguyên tắc cơ bản của Công pháp quốc tế; bảo đảm cho các
nước đang phát triển và đặc biệt là các nước kém phát triển nhất được thụ hưởng thụ
những lợi ích thực sự từ sự tăng trưởng của thương mại quốc tế, phù hợp với nhu cầu
phát triển kinh tế của các nước này và khuyến khích các nước này ngày càng hội nhập
sâu rộng hơn vào nền kinh tế thế giới;
Nâng cao mức sống, tạo công ăn, việc làm cho người dân các nước thành viên, bảo
đảm các quyền và tiêu chuẩn lao động tối thiểu được tôn trọng.
WTO thực hiện 5 chức năng sau:
• Thống nhất quản lý việc thực hiện các hiệp định và thoả thuận thương mại đa
phương và nhiều bên; giám sát, tạo thuận lợi, kể cả trợ giúp kỹ thuật cho các nước
thành viên thực hiện các nghĩa vụ thương mại quốc tế của họ
• Là khuôn khổ thể chế để tiến hành các vòng đàm phán thương mại đa phương trong
khuôn khổ WTO, theo quyết định của Hội nghị Bộ trưởng WTO.
• Là cơ chế giải quyết tranh chấp giữa các nước thành viên liên quan đến việc thực
hiện và giải thiứch Hiệp định WTO và các hiệp định thuơng mại đa phương và nhiều
bên.
• Là cơ chế kiểm điểm chính sách thương mại của các nước thành viên, bảo đảm thực
hiện mục tiêu thúc đẩy tự do hoá thương mại và tuân thủ các quy định của WTO,
Hiệp định thành lập WTO (phụ lục 3) đã quy định một cơ chế kiểm điểm chính sách
thương mại áp dụng chung đối với tất cả các thành viên.
• Thực hiện việc hợp tác với các tổ chức kinh tế quốc tế khác như Quỹ Tiền tệ Quốc
tế và Ngân hàng Thế giới trong viêc hoạch định những chính sách và dự báo về
những xu hướng phát triển tương lai của kinh tế toàn cầu.
Cơ cấu tổ chức của WTO
WTO có một cơ cấu gồm 3 cấp :
1. Các cơ quan lãnh đạo chính trị và có quyền ra quyết định (decision-making power)
bao gồm Hội nghị Bộ trưởng, Đại hội đồng WTO, Cơ quan giải quyết tranh chấp và
cơ quan kiểm điểm chính sách thương mại;
2. Các cơ quan thừa hành và giám sát việc thực hiện các hiệp định thương mại đa
phương, bao gồm Hội đồng GATT, Hội đồng GATS, và Hội đồng TRIPS;
3. Cuối cùng là Cơ quan thực hiện chức năng hành chính - thư ký là Tổng giám đốc
và Ban thư ký WTO.
1. Hội nghị Bộ trưởng, Đại hội đồng WTO, Cơ quan giải quyết tranh chấp và Cơ
quan kiểm điểm chính sách thương mại
• Hội nghị Bộ trưởng WTO: là cơ quan lãnh đạo chính trị cao nhất của WTO họp ít
nhất 2 năm một lần, thành viên là đại diện cấp Bộ trưởng của tất cả các thành viên.
Điều IV. 1 Hiệp định thành lập WTO quy định Hội nghị Bộ trưởng WTO thực hiện
tất cả các chức năng của WTO và có quyền quyết định mọi hành động cần thiết để
thực hiện những chức năng đó. Hội nghị Bộ trưởng WTO cũng có quyền quyết định
về tất cả các vấn đề trong khuôn khổ bất kỳ một hiệp định đa phương nào của WTO.
• Đại hội đồng WTO: trong thời gian giữa các khoá họp của Hội nghị Bộ trưởng
WTO, các chức năng của Hội nghị Bộ trưởng WTO do Đại hội đồng (General-
Council) đảm nhiệm. Đại hội đồng WTO hoạt động trên cơ sở thường trực tại trụ sở
của WTO ở Geneva, Thuỵ sỹ. Thành viên của Đại hội đồng WTO là đại diện ở cấp
đại sứ của chính phủ tất cả các thành viên. Đa số các nước đang phát triển thường cử
luôn Đại sứ, Trưởng đại diện bên cạnh Liên hợp quốc tại Geneva làm Đại sứ tại
WTO; các nước phát triển, đặc biệt là các cường quốc thương mại hàng đầu như Mỹ,
EU đều cử Đại sứ riêng về WTO tại Geneva. Các Uỷ ban báo cáo lên Đại hội đồng
WTO.
Đại hội đồng có quyền thành lập các Uỷ ban giúp việc và báo cáo trực tiếp lên Đại
hội đồng là : Uỷ ban về thương mại và phát triển; Uỷ ban về các hạn chế cán cân
thanh toán; Uỷ ban về ngân sách, tài chính và quản trị; Uỷ ban về các hiệp định
thương mại khu vực. Ba Uỷ ban đầu được thành lập theo hiệp định về thành lập
WTO, Uỷ ban cuối cùng được thành lập vào tháng 2-1996 theo quyết định của Đại
hội đồng WTO.
-Ngoài ra còn có hai Uỷ ban là "Uỷ ban về hàng không dân dụng" và "Uỷ ban về mua
sắm chính phủ" được thành lập theo quyết định của Vòng Tôkyô và có số thành viên
hạn chế (chỉ những nước ký kết các "bộ luật" có liên quan của Vòng Tôkyô mới được
tham gia), vẫn tiếp tục hoạt động trong khuôn khổ của WTO. Nhưng những Uỷ ban
này không phải báo cáo (report) mà chỉ có nghĩa vụ thông báo (notify) thường xuyên
về hoạt động của họ lên Đại hội đồng WTO.
• Cơ quan giải quyết tranh chấp và Cơ quan kiểm điểm chính sách thương mại: Điều
IV. Hai hiệp định WTO quy định, ngoài các việc thực hiện các chức năng của Hội
nghị Bộ trưởng WTO trong thời gian giữa hai khoá họp. Đại hội đồng WTO còn thực
hiện những chức năng khác được trao trực tiếp theo các hiệp định thương mại đa
phương, trong đó quan trọng nhất là chức năng giải quyết tranh chấp và chức năng
kiểm điểm chính sách thương mại. Chính vì vậy mà Đại hội đồng WTO cũng đồng
thời là "cơ quan giải quyết tranh chấp" (DSB-Dispute Settlement Body) khi thực hiện
các chức năng giải quyết tranh chấp và là "cơ quan kiểm điểm chính sách thương
mại” (TPRB-Trade Policy Review Body) khi thực hiện chức năng kiểm điểm chính
sách thương mại.
2. Các cơ quan thừa hành giám sát việc thực hiện các hiệp định thương mại đa
phương
WTO có 3 hội đồng (Council) được thành lập để giám sát việc thực thi 3 hiệp định
thương mại đa phương là: Hội đồng GATT, Hội đồng GATS và Hội đồng TRIPS. Tất
cả các nước thành viên đều có quyền tham gia vào hoạt động của 3 hội đồng này. Ba
hội đồng nói trên báo cáo trực tiếp các công việc của mình lên Đại hội đồng WTO.
Ngoài ra còn có các cơ quan được các Hội đồng của WTO thành lập với tư cách là cơ
cấu trực thuộc (subsidiary bodies) để giúp các hội đồng này trong việc thực hiện các
chức năng kỹ thuật, ví dụ như “Uỷ ban về thâm nhập thị trường”, “Uỷ ban về trợ giá
nông nghiệp” và các "Nhóm công tác" (Working group) được thành lập trên cơ sở
tạm thời để giải quyết những vấn đề cụ thể, ví dụ như các “Nhóm công tác về việc gia
nhập WTO” của một số nước
3. Tổng giám đốc và Ban thư ký WTO
Khác với GATT 1974, WTO có một ban thư ký rất quy mô, bao gồm khoảng 500
viên chức và nhân viên thuộc biên chế chính thức của WTO. Đứng đầu ban thư ký
WTO là Tổng giám đốc WTO. Tổng giám đốc WTO do Hội nghị Bộ trưởng bổ
nhiệm với nhiệm kỳ 4 năm. Ngoài vai trò điều hành, Tổng giám đốc của WTO còn có
một vai trò chính trị rất quan trọng trong hệ thống thương mại đa phương. Chính vì
vậy mà việc lựa chọn các ứng cử viên vào chức vụ này luôn là một cuộc chạy đua ác
liệt giữa các nhân vật chính trị quan trọng, cấp Bộ trưởng, Phó Thủ tướng hoặc Tổng
thống (Trong số các ứng cử viên vào chức vụ Tổng giám đốc đầu tiên của WTO có
ông Salinas, cựu Tổng thống Mêhicô).
Quyền hạn và trách nhiệm của Tổng giám đốc do Hội nghị Bộ trưởng quyết định.
Biên chế Ban thư ký WTO do Tổng giám đốc quyết định. Tổng giám đốc và thành
viên Ban thư ký WTO có quy chế tương tự như của viên chức các tổ chức quốc tế,
hoạt động độc lập và chỉ tuân theo các quyết định và tôn chỉ của WTO. Họ được
hưởng các quyền ưu đãi, miễn trừ tương tự như viên chức của các tổ chức chuyên
môn của Liên hợp quốc. Cũng như những người tiền nhiệm trước kia trong GATT,
Tổng giám đốc WTO có vai trò hết sức quan trọng, dẫn dắt các vòng đàm phán
thương mại đa biên và giải quyết tranh chấp ( Ông Rugiero, Tổng giám đốc sắp mãn
nhiệm của WTO đã đóng vai trò trung gian hoà giải rất tích cực và có hiệu quả trong
vụ tranh chấp giữa Mỹ và EU liên quan đến việc áp dụng các đạo luật Helms-Burton
và D’Amaton-Kennedy năm 1997). Vị trí đặc biệt của Tổng giám đốc WTO thể hiện
một trong những nét đặc trưng trong ngoại giao đa phương ngày nay khi trên thực tế
các quan chức lãnh đạo cao cấp của các tổ chức quốc tế ngày càng đóng vai trò "điều
hành" (managing) nhiều hơn là "chấp hành" (executive).
IV. Tư cách thành viên WTO
Tuy là một tổ chức quốc tế liên chính phủ nhưng thành viên của WTO không chỉ có
các quốc gia có chủ quyền mà có cả những lãnh thổ riêng biệt, ví dụ như EU, Hồng
Kông, Macao.
Có hai loại thành viên theo quy định của hiệp định về WTO : thành viên sáng lập và
thành viên gia nhập. Thành viên sáng lập là những nước là một bên ký kết GATT
1947 và phải ký, phê chuẩn Hiệp định về WTO trước ngày 31-12-1994 ( tất cả các
bên ký kết GATT 1947 đều đã trở thành thành viên sáng lập của WTO). Thành viên
gia nhập là các nước hoặc lãnh thổ gia nhập Hiệp định WTO sau ngày 1-1-1995. Các
nước này phải đàm phán về các điều kiện gia nhập với tất cả các nước đang là thành
viên của WTO và quyết định gia nhập phải được Đại hội đồng WTO bỏ phiếu thông
qua với ít nhất hai phần ba số phiếu thuận.
Khác với việc gia nhập, việc rút khỏi WTO phụ thuộc hoàn toàn vào quyết định riêng
của từng nước. Điều XV Hiệp định về WTO quy định việc rút khỏi WTO bao hàm cả
việc rút khỏi tất cả các hiệp định thương mại đa phương và sẽ có hiệu lực sau sáu
tháng kể từ ngày WTO nhận được thông báo bằng văn bản về việc rút. Thượng viện
Mỹ khi bỏ phiếu cho phép Tổng thống phê chuẩn Hiệp định WTO đã thông qua quyết
định về việc nước này sẽ rút khỏi WTO nếu một Uỷ ban đặc biệt bao gồm năm cựu
thẩm phán liên bang của Mỹ kết luận rằng Mỹ đã bị cơ quan giải quyết tranh chấp của
WTO xử cho thua một cách "phi lý" hoặc các quyền lợi cơ bản (substantial) của Mỹ
đã bị "vi phạm" trong ba quyết định liên tiếp của cơ quan này. Việc EU rút khỏi WTO
phức tạp hơn vì Uỷ ban châu Âu ( Cơ quan hành pháp của Liên minh châu Âu) không
có thẩm quyền thay mặt cho tất cả các nước thành viên EU để ra một quyết định như
vậy. Đây là một vấn đề còn đang tranh cãi giữa các chuyên gia pháp lý của EU. Một
số cho rằng EU chỉ có thể rút khỏi WTO khi tất cả các nước thành viên EU đều rút
khỏi tổ chức này. Một số khác cho rằng chỉ cần một hoặc một số thành viên chủ chốt
của EU như Đức, Pháp, Anh rút khỏi WTO cũng đủ để cho EU không còn tư cách
đại diện cho 15 nước thành viên tại tổ chức này.
Ngân sách hoạt động của WTO do tất cả các nước thành viên đóng góp trên cơ sở
tương ứng với phần của mỗi nước trong thương mại quốc tế. Tỷ lệ đóng góp tối thiểu
là 0,03% ngân sách của WTO.
Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO
Là một tổ chức quốc tế dựa trên các nghĩa vụ pháp lý(rule-based),GATT trước kia
cũng như WTO hiện nay đều cần có một cơ chế giải quyết tranh chấp hiệu quả và
công bằng, nhằm bảo đảm để tất cả các nước thành viên, dù lớn hay nhỏ, dù là nước
phát triển hay đang phát triển cũng đều phải tuân thủ “luật chơi chung” của thương
mại quốc tế.
Cơ chế giải quyết tranh chấp của GATT 1947 đã được hầu hết các chuyên gia về
thương mại quốc tế đánh giá rất cao và được công nhận như là một trong những thành
công quan trọng nhất của GATT sau gần 50 năm tồn tại. Giáo sư Luật kinh tế quốc tế
Ernst-Ulrich Petersmann, một trong những chuyên gia hàng đầu thế giới về
GATT/WTO đã có nhận xét như sau "cơ chế giải quyết tranh chấp của GATT có tầm
quan trọng sống còn đối với việc duy trì một hệ thống thương mại quốc tế mở cửa,
bởi vì cơ chế đó không chỉ đơn thuần giải quyết êm thấm các tranh chấp mà nó còn là
công cụ bảo đảm sự tin cậy về mặt pháp lý đối với các cam kết của các chính phủ và
quan trọng hơn cả đó là một vũ khí dùng để răn đe những nước chủ trương chính sách
ngoại giao thương mại dựa trên sức mạnh". Những nguyên tắc và thủ tục giải quyết
tranh chấp của GATT đã được WTO kế thừa và phát triển. Sau gần 5 năm hoạt động,
Cơ quan giải quyết tranh chấp của WTO đã thực sự trở thành một trong những định
chế có quyền lực nhất trên thế giới. Ngay cả các siêu cường như EU, Mỹ cũng phải
chấp nhận đưa các tranh chấp của họ ra giải quyết trước WTO và chấp nhận thực hiện
các quyết định của Cơ quan giải quyết tranh chấp, mặc dù đôi lúc những nước này đã
công khai phản đối lại các quyết định này, một điều khó có thể tưởng tượng tại các tổ
chức quốc tế khác, ví dụ như Liên hợp quốc.
1. Cơ chế giải quyết tranh chấp của GATT 1947
Cơ chế giải quyết tranh chấp của GATT 1947 được xây dựng trên cơ sở của Điều
XXII và Điều XXIII Hiệp định GATT. Điều XXII quy định về thủ tục tư vấn
(consultation) giữa các bên ký kết liên quan đến việc áp dụng và thực hiện GATT.
Điều XXIII quy định về thủ tục hoà giải (conciliation) giữa các bên có tranh chấp
trong trường hợp quyền lợi thương mại của một nước bị vô hiệu hoá (nullification)
hoặc bị suy giảm (impairment) do hành vi của một bên ký kết khác. Hiệp định GATT
1947 quy định cơ quan có thẩm quyền giải quyết tranh chấp là Đại hội đồng GATT.
Trên thực tế phần lớn công việc giải quyết tranh chấp được Đại hội đồng GATT giao
phó vào thời kỳ đầu cho các nhóm công tác và từ năm 1952 cho các nhóm chuyên gia.
Cơ chế giải quyết tranh chấp của GATT mang tính chất "hoà giải" nhiều hơn là "tranh
tụng", có mục đích làm cho các bên tranh chấp hiểu nhau hơn nhằm đi đến một giải
pháp mà hai bên đều chấp nhận được.
Nhiệm vụ hoà giải được giao cho nhóm chuyên gia, bao gồm 3 hoăc 5 thành viên
thường được chọn trong số những nhà ngoại giao làm việc tại phái đoàn đại diện ở
Geneva hoặc quan chức chính phủ của những nước thứ ba, có kinh nghiệm nhiều năm
về những vấn đề của GATT. Nhóm chuyên gia có nhiệm vụ xem xét một cách khách
quan thực chất nội dung tranh chấp, việc vi phạm hiệp định nếu có và những thiệt hại
có thể có đối với một bên tranh chấp và sẽ soạn thảo một báo cáo để trình lên Đại hội
đồng GATT xem xét. Việc thông qua báo cáo được thực hiện theo nguyên tắc đồng
thuận. Tuy nhiên, nguyên tắc này cũng đã gây nhiều khó khăn cho cơ chế giải quyết
tranh chấp của GATT vì, về lý thuyết bất kỳ bên ký kết nào cũng có thể phản đối
hoặc trì hoãn việc thành lập nhóm chuyên gia và phong toả việc thông qua báo cáo.
Sự chậm trễ trong việc giải quyết tranh chấp trong nhiều trường hợp đã không đem
lại tác dụng trên thực tế cho bên thắng kiện do sản phẩm hoặc ngành sản xuất bị thiệt
hại đã mất khả năng cạnh tranh sau một thời gian giải quyết tranh chấp kéo dài.
Ngoài ra, việc thông qua một số "bộ luật" của vòng Tôkyô 1979 với những cơ chế
giải quyết tranh chấp riêng rẽ (mua sắm chính phủ, hàng không dân dụng ) đã làm
ảnh hưởng đến tính thống nhất và làm suy yếu cơ chế giải quyết tranh chấp chung của
GATT. Một số tranh chấp mới nảy sinh như tranh chấp về những biện pháp thương
mại liên quan đến đầu tư, về vấn đề bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ, về thương mại dịch
vụ lại không thuộc thẩm quyền của GATT 1947 và việc giải quyết những tranh
chấp đó bên ngoài hệ thống thương mại đa phương nhiều khi đã dẫn đến các biện
pháp trừng phạt đơn phương đối với các nước đang phát triển.
2. Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO
Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO được xây dựng trên bốn nguyên tắc: công
bằng, nhanh chóng, hiệu quả và chấp nhận được đối với các bên tranh chấp, phù hợp
với mục tiêu bảo toàn các quyền và nghĩa, phù hợp với các hiệp định thương mại có
liên quan trên cơ sở tuân thủ các quy phạm của luật tập quán quốc tế về giải thích
điều ước quốc tế.
Ngoài ra, WTO cũng sẽ tiếp tục áp dụng cách giải quyết tranh chấp của GATT 1947
như : tái lập sự cân bằng giữa quyền và nghĩa vụ; giải quyết tích cực các tranh chấp;
cấm đơn phương áp dụng các biện pháp trả đũa khi chưa được phép của WTO.
Nguyên tắc cấm đơn phương áp dụng các biện pháp trừng phạt có ý nghĩa sống còn
đối với sự tồn tại của hệ thống thương mại toàn cầu. Tuy nhiên, nguyên tắc này
không bào hàm rõ ràng ý có cấm các nước thành viên không được đơn phương xác
định các hành vi của nước thành viên khác có vi phạm các hiệp định của WTO hay
không. Lợi dụng sự không rõ ràng này nên một số nước thành viên phát triển như Mỹ,
EU vẫn tiếp tục đơn phương áp dụng các đạo luật của riêng mình như điều khoản
Super 301 trong luật thương mại Mỹ hoặc quy định 384/96 của Hội đồng châu Âu để
“kết án” và trừng phạt các nước thành viên WTO khác.
2.1. Cơ quan giải quyết tranh chấp của WTO, quy chế "nhóm chuyên gia" và cơ quan
phúc thẩm thường trực
• Cơ quan giải quyết tranh chấp: Viết tắt theo tiếng Anh là DSB (Dispute Settlement
Body) có quyền quyết định thành lập và thông qua báo cáo của nhóm chuyên gia và
nhóm phúc thẩm, giám sát việc thực hiện các quyết định về giải quyết tranh chấp, cho
phép tạm đình chỉ việc áp dụng các hiệp định thương mại với một nước thành viên,
cho phép áp dụng các biện pháp trừng phạt.
• Nhóm chuyên gia: Công việc chính về giải quyết tranh chấp do các nhóm chuyên
gia thực hiện. Các nhóm chuyên gia này do DSB thành lập để giải quyết một vụ tranh
chấp cụ thể và giải thể sau khi kết thúc nhiệm vụ. Khác với cơ cấu nhóm chuyên gia
thời kỳ GATT 1947 chủ yếu được ưu tiên lựa chọn trong các quan chức chính phủ
các nước thành viên, nhóm chuyên gia thời WTO được ưu tiên lựa chọn trong số
những chuyên gia (expert) độc lập, không làm việc cho chính phủ, có uy tín quốc tế
về chính sách hoặc luật thương mại quốc tế. Thành phần của mỗi nhóm chuyên gia từ
3-5 người. Nhiệm vụ của nhóm chuyên gia là giúp cơ quan giải quyết tranh chấp của
WTO làm sáng tỏ nội dung tranh chấp và khuyến nghị một giải pháp để các bên hữu
quan giải quyết tranh chấp của họ, phù hợp với các hiệp định thương mại có liên
quan. Trong quá trình xem xét sự việc, nhóm chuyên gia có quyền tìm kiếm thông tin
từ mọi nguồn và trưng cầu ý kiến giám định của các chuyên gia bên ngoài về những
vấn đề kỹ thuật. Toàn bộ quá trình giải quyết tranh chấp từ thời điểm các bên tranh
chấp tự thương lượng với nhau cho đến khi nhóm chuyên gia đệ trình báo cáo lên
DSB tối đa không quá một năm, trong đó thời gian kể từ thời điểm thành lập nhóm
chuyên gia cho đến khi đệ trình báo cáo tối đa không quá sáu tháng. Báo cáo của
nhóm chuyên gia sẽ được gửi đến cho các bên tranh chấp trong vòng sáu tháng, trong
trường hợp tranh chấp liên quan đến những hàng hoá dễ hư hỏng trong vòng ba tháng
và gửi đến tất cả các thành viên của WTO sau đó ba tuần. Sau 60 ngày, báo cáo của
nhóm chuyên gia sẽ tự động trở thành quyết định của DSB nếu không có sự đồng
thuận của tất cả các nước thành viên WTO, kể cả hai bên tranh chấp bác bỏ nội dung
của báo cáo.
• Cơ quan phúc thẩm thường trực: Một trong những nét mới của bộ máy giải quyết
tranh chấp của WTO là việc thành lập cơ quan phúc thẩm thường trực. Cơ quan này
có 7 thành viên, do cơ quan giải quyết tranh chấp bổ nhiệm với nhiệm kỳ 4 năm, là
những chuyên gia pháp lý và thương mại quốc tế có kinh nghiệm lâu năm. Cơ quan
này có chức năng xem xét theo thủ tục “phúc thẩm” báo cáo của nhóm chuyên gia,
theo đề nghị của một trong các bên tranh chấp. Tuy nhiên, phạm vi "phúc thẩm" chỉ
áp dụng đối với những kết luận và giải thích pháp lý được đưa ra trong báo cáo của
nhóm chuyên gia. Khi có đề nghị xem xét phúc thẩm, cơ quan phúc thẩm thường trực
sẽ lập ra một nhóm phúc thẩm riêng biệt cho mỗi một vụ tranh chấp, bao gôm 3 thành
viên. Nhóm phúc thẩm có thẩm quyền hoặc giữ nguyên, thay đổi hoặc huỷ bỏ những
giải thích và kết luận pháp lý nêu trong báo cáo của nhóm chuyên gia. Báo cáo của
nhóm phúc thẩm sẽ được đệ trình lên DSB để thông qua. Việc thông qua báo cáo
phúc thẩm được thực hiện theo nguyên tắc đồng thuận tiêu cực và gần như mang tính
chất tự động. Các bên tranh chấp có nghĩa vụ thực hiện vô điều kiện quyết định cuối
cùng của DSB trên cơ sở báo cáo phúc thẩm. Thời hạn xem xét phúc thẩm là 60 ngày,
có thể được gian hạn nhưng không quá 90 ngày.
2.2. Thực hiện quyết định của Cơ quan giải quyết tranh chấp và áp dụng biện pháp trả
đũa
Quyết định về giải quyết tranh chấp được DSB thông qua theo nguyên tắc đồng thuận
tiêu cực có giá trị pháp lý và có tính cưỡng chế thi hành đối với các bên tranh chấp.
Thông thường thì bên thua kiện có nghĩa vụ bãi bỏ các quy định hoặc chấm dứt áp
dụng các biện pháp mà nhóm chuyên gia kết luận là vi phạm điều khoản trong các
hiệp định có liên quan của WTO. Để bảo đảm là bên thua kiện sẽ thực hiện nghiêm
túc quyết định của DSB và để tránh tình trạng "rơi vào im lặng", WTO đề ra một cơ
chế theo dõi và giám sát việc thực hiện quyết định trong vòng 30 ngày kể từ ngày
thông qua báo cáo của nhóm chuyên gia, bên thua kiện phải thông báo cho DSB biết
về những biện pháp mà nước này dự định áp dụng để thực hiện khuyến nghị của
nhóm chuyên gia. Nếu nước này vì lý do nào đó không thể thực hiện ngay khuyến
nghị của nhóm chuyên gia thì DSB có thể cho phép nước này được thực hiện trong
một thời hạn “hợp lý”. Và nếu trong thời hạn "hợp lý" đó bên thua kiện vẫn không thể
thực hiện được khuyến nghị của nhóm chuyên gia thì nước này có nghĩa vụ thương
lượng với bên thắng kiện về mức độ bồi thường thiệt hại, ví dụ như giảm thuế quan
đối với một sản phẩm nào đó có lợi cho bên thắng kiện. Nếu trong vòng 20 ngày kể
từ ngày chấm dứt thời hạn hợp lý, các bên tranh chấp không đạt được thoả thuận về
mức độ bồi thường thì bên thắng kiện có quyền yêu cầu DSB cho phép áp dụng các
biện pháp trả đũa, cụ thể là tạm ngưng việc cho bên thua kiện hưởng những nhân
nhượng thuế quan hoặc tạm ngưng thực hiện những nghĩa vụ đối với bên thua kiện
theo hiệp định có liên quan.
Biện pháp trả đũa phải tương ứng với mức độ thiệt hại và phải được thực hiện trong
lĩnh vực (sector) thương mại mà bên thua kiện bị thiệt hại. Để bảo đảm tính hiệu quả
của các biện pháp trả đũa và rút kinh nghiệm,WTO quy định trong trường hợp việc áp
dụng biện pháp trả đũa mà lĩnh vực bị thiệt hại là không thực tế hoăc không có hiệu
quả,thì bên thắng kiện có quyền yêu cầu DSB cho phép trả đũa trong một lĩnh vực
khác (trả đũa chéo). Chẳng hạn một nước đang phát triển sẽ khó có thể áp dụng một
cách hiệu quả biện pháp trả đũa trong lĩnh vực thương mại hàng hoá đối với một
nước phát triển nhưng nếu trả đũa trong lĩnh vực thương mại dịch vụ hoặc sở hữu trí
tuệ thì có thể sẽ hiệu quả hơn. Hơn thế nữa, trong một số trường hợp đặc biệt nghiêm
trọng, bên thắng kiện còn có thể yêu cầu DSB cho phép trả đũa trong những lĩnh vực
thuộc các hiệp định thương mại khác với hiệp định thương mại mà bên thua kiện vi
phạm. Tuy nhiên, để bảo đảm sự công bằng và trong trường hợp có tranh chấp về
mức độ trả đũa, WTO cũng dành cho bên thua kiện quyền đưa tranh chấp nói trên ra
giải quyết theo phương thức trọng tài. Quyết định trọng tài về vấn đề này là quyết
định cuối cùng và có giá trị thi hành đối với tất cả các bên.
2.3. Các phương thức giải quyết tranh chấp khác
Ngoài cơ chế của DSB, các nước thành viên WTO còn có thể sử dụng những phương
thức giải quyết tranh chấp khác trong Công pháp quốc tế như trọng tài liên quốc gia
(interstate arbitration), trung gian (mediation) và hoà giải (conciliation). Điều 25 Thoả
thuận DSU quy định các nước thành viên có thể giải quyết tranh chấp với nhau thông
qua trọng tài đối với những tranh chấp nếu các nước này thoả thuận nhất trí sử dụng
cơ chế này và chấp nhận tuân thủ quyết định của trọng tài.
Các nước cũng có thể sử dụng cơ chế trung gian hoặc hoà giải của một bên thứ ba.
Riêng đối với những tranh chấp mà một bên là nước kém phát triển nhất thì Tổng
giám đốc có thể đứng ra làm trung gian hoặc hoà giải.
Ngoài cơ chế giải quyết tranh chấp chung ra, một số hiệp định thương mại đa biên
của WTO cũng quy định những cơ chế giải quyết tranh chấp đặc biệt. Ví dụ như Hiệp
định về trợ cấp có quy định thủ tục riêng về giải quyết tranh chấp liên quan đến hàng
dệt trước Cơ quan giám sát hàng dệt. Trong trường hợp các quy định về cơ chế giải
quyết tranh chấp đặc biệt khác với những quy định về cơ chế giải quyết tranh chấp
chung thì những quy định trong cơ chế đặc biệt thắng thế.
2.4. Các nước đang phát triển và Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO.
Mặc dù luôn chiếm đa số tại GATT, nhưng vì những lý do lịch sử (đa số các nước
đang phát triển đã từng là thuộc địa của các nước phát triển) nên các nước đang phát
triển thường có thái độ "nghi ngờ" và "e dè" đối với những cơ chế do các nước
phương Tây đặt ra. Trong một nghiên cứu được công bố vào năm 1985, Uỷ ban
thương mại quốc tế của Mỹ (USIC) đã chỉ ra một số nguyên nhân làm cho các nước
đang phát triển ít sử dụng đến Cơ chế giải quyết tranh chấp của GATT:
• Thứ nhất, các nước đang phát triển không có đội ngũ chuyên gia pháp lý có chuyên
môn và kinh nghiệm trong việc tham gia xử lý các tranh chấp thương mại quốc tế và
cũng không có khả năng tài chính để đi thuê các chuyên gia phương Tây;
• Thứ hai, tâm lý lo sợ rằng nếu đi kiện cáo các nước phát triển thì có khi họ phải chịu
thiệt nhiều hơn là được lợi, "chưa được vạ thì má đã sưng". Sự phụ thuộc vào thị
trường và các nguồn giúp đỡ về tài chính của phương Tây là một trong những lý do
khiến các nước đang phát triển rất ngại va chạm với các nước phát triển và nếu có
tranh chấp thì các nước này chủ trương xử lý song phương, kín đáo và thường là sẵn
sàng nhượng bộ;
• Thứ ba, các nước đang phát triển nhận thức được rằng cho dù họ có thắng kiện và
dám dũng cảm áp đặt các biện pháp trả đũa hợp pháp chăng nữa thì cũng không đem
lại hiệu quả và có thể có một ảnh hưởng tích cực đến cách cư xử của các nước phát
triển;
• Thứ tư, tuy tham gia GATT ngay từ khi mới thành lập, nhưng các nước đang phát
triển vẫn còn giữ thái độ lưỡng lự trong tiến trình hội nhập vào nền kinh tế thế giới.
Đa số các nước này cho rằng Cơ chế giải quyết tranh chấp của GATT cũng chỉ là một
trong những công cụ của các nước phương Tây sử dụng để ép buộc họ mở cửa thị
trường.
Vì những lý do nói trên, quan điểm chung của các nước đang phát triển đối với Cơ
chế giải quyết tranh chấp của GATT trong khoảng 30 năm (từ 1948-1979) là "phớt
lờ" cơ chế này. Trong khoảng thời gian này, số vụ kiện của các nước đang phát triển
chỉ chiếm có 12% tổng số các vụ kiện tại GATT và đa số là kết thúc thông qua
thương lượng trước khi nhóm chuyên gia của GATT thông qua báo cáo cuối cùng.
Chỉ đến thời kỳ sau Vòng Tokyo, các nước đang phát triển, đặc biệt là một số nước
NIC như Braxin, Mêhicô, ấn Độ, Achentina mới thực sự quan tâm và sử dụng thường
xuyên hơn Cơ chế giải quyết tranh chấp của GATT. Sự thay đổi này xuất phát từ
những lý do sau. Thứ nhất, sự giảm sút của thương mại thế giới những năm 1970 do
tác động của hai cuộc khủng hoảng dầu lửa đã dẫn đến việc trỗi dậy của chủ nghĩa
bảo hộ ở hầu hết các nước công nghiệp phát triển. Thứ hai, quá trình công nghiệp hoá
tại một số nước đang phát triển đã đem lại những thành quả đầu tiên, nổi bật nhất là
trong một số ngành sản xuất công nghiệp và chế biến, các nước NIC đã đạt được ưu
thế cạnh tranh với sản phẩm cùng loại của phương Tây và đã bắt đầu dư thừa năng
lực sản xuất trong một số lĩnh vực như may mặc, điện tử dân dụng, thép. Các nước
này bắt đầu nhận thức được cần phải sử dụng nhiều công cụ để tiếp cận thị trường
tiêu thụ của các nước phương Tây và khi cần thiết sử dụng cả Cơ chế giải quyết tranh
chấp. Ngoài ra việc thành lập một Bộ phận pháp lý (Legal Office) trực thuộc Ban thư
ký GATT đã giúp cung cấp những trợ giúp kỹ thuật có hiệu quả cho các nước đang
phát triển trong việc nghiên cứu về cơ cấu thể chế và pháp lý của GATT và tư vấn
pháp lý cho các nước này trong quá trình chuẩn bị các tài liệu và thủ tục khiếu kiện.
Trong vòng 15 năm (1979-1994), số lượng các vụ kiện của các nước đang phát triển
chống lại các nước phát triển đã tăng lên đến 25 % tổng số các vụ kiện tại GATT
(25/117 vụ).
Ở Vòng đàm phán Uruguay, Braxin đã đưa ra đề nghị cần thiết phải áp dụng nguyên
tắc đối xử đặc biệt đối với các nước đang phát triển khi áp dụng Cơ chế giải quyết
tranh chấp của GATT. Đề nghị này đã được chấp nhận và thể hiện trong Thoả thuận
về Cơ chế giải quyết tranh chấp WTO. Cụ thể như sau:
• Các nước đang phát triển có thể yêu cầu Tổng giám đốc WTO đứng ra làm trung
gian, hoà giải trong trường hợp có tranh chấp với nước phát triển;
• Trong thành phần của nhóm chuyên gia nhất thiết phải có một thành viên là công
dân của một nước đang phát triển, trừ khi nước đang phát triển có liên quan không
yêu cầu như vậy;
• Thời gian để giải quyết tranh chấp với các nước đang phát triển có thể được kéo dài
hơn so với quy định chung;
• Các nước phát triển cần có thái độ kiềm chế khi áp dụng các biện pháp trả đũa với
bên thua kiện là nước đang phát triển;
• Các nước phát triển có thể được phép áp dụng các biện pháp trả đũa chéo đối với
bên thua kiện là nước phát triển;
• Các nước đang phát triển có thể yêu cầu Ban Thư ký WTO trợ giúp pháp lý khi có
tranh chấp;
• Các nước đang phát triển có thể áp dụng các thủ tục giải quyết tranh chấp được Đại
hội đồng GATT thông qua theo Quyết định ngày 5-4-1966.
Các nước đang phát triển đã nhanh chóng nhận thức được lợi ích từ việc sử dụng Cơ
chế giải quyết tranh chấp của WTO và chỉ sau gần 5 năm, các nước đang phát triển đã
trở thành nhóm các nước sử dụng nhiều nhất cơ chế giải quyết tranh chấp mới của
WTO.
Tính đến ngày 31-12-1998, các nước đang phát triển dẫn đầu số lượng các vụ kiện
(37%) nhiều hơn Mỹ (34%) và EU (21%) và 80% trong số đó kết thúc thắng lợi. Có
thể nói Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO được các nước đang phát triển sử
dụng như một công cụ có hiêu quả để giải quyết tranh chấp thương mại với các nước
phát triển. Và xét về toàn cục thì Cơ chế này là một bước phát triển tiến bộ theo
hướng công bằng hơn trong quan hệ thương mại quốc tế.
Quá trình phát triển
Tổ chức thương mại thế giới (World Trade Organization - WTO) ra đời trên cơ sở kế
tục tổ chức tiền thân là Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại ( The General
Agreement on Tariffs and Trade – GATT). Đây là tổ chức quốc tế duy nhất đề ra
những nguyên tắc thương mại giữa các quốc gia trên thế giới. Trọng tâm của WTO
chính là các hiệp định đã và đang được các nước đàm phán và ký kết.
Các nguyên tắc và các hiệp định của GATT được WTO kế thừa, quản lý, và mở rộng.
Không giống như GATT chỉ có tính chất của một hiệp ước, WTO là một tổ chức, có
cơ cấu tổ chức hoạt động cụ thể.
- Trụ sở chính: Geneva, Thụy Sĩ
- Thành viên: 149 nước ( tính đến ngày 11 tháng 12 năm 2005)
- Ngân sách: : 175 triệu francs Thụy Sỹ ( theo số liệu 2006 )
- Nhân viên: 635 người
- Tổng giám đốc: Pascal Lamy
Quá trình phát triển
Hội nghị Bretton Woods năm 1944 đã đề xuất thành lập Tổ chức Thương mại Quốc
tế ( International Trade Organization - ITO) với mục đích thiết lập các quy tắc và luật
lệ cho thương mại giữa các nước. Hiến chương ITO được nhất trí tại Hội nghị của
Liên hợp quốc về Thương mại và Việc làm tại Havana tháng 3 năm 1948. Tuy nhiên,
Thượng nghị viện Hoa Kỳ đã không phê chuẩn hiến chương này. Một số nhà sử học
cho rằng sự thất bại đó bắt nguồn từ việc giới doanh nghiệp Hoa Kỳ lo ngại rằng Tổ
chức Thương mại Quốc tế có thể được sử dụng để kiểm soát chứ không phải đem lại
tự do hoạt động cho các doanh nghiệp lớn của Hoa Kỳ (Lisa Wilkins, 1997).
ITO chết yểu, nhưng hiệp định mà ITO định dựa vào để điều chỉnh thương mại quốc
tế vẫn tồn tại. Đó là Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại (GATT).
GATT ra đời sau Đại chiến Thế giới lần thứ II trong trào lưu hình thành hàng loạt cơ
chế đa biên nhằm điều tiết các hoạt động hợp tác kinh tế quốc tế. GATT đóng vai trò
là khung pháp lý chủ yếu của hệ thống thương mại đa phương trong suốt gần 50 mà
điển hình là Ngân hàng Quốc tế Tái thiết và Phát triển, thường được biết đến như là
Ngân hàng Thế giới (World Bank - WB) và Quỹ Tiền tệ Quốc tế (Internaltional
Monetary Fund- IMF) ngày nay. Với ý tưởng hình thành những nguyên tắc, thể lệ,
luật chơi cho thương mại quốc tế điều tiết các lĩnh vực về công ăn việc làm, về
thương mại hàng hoá, khắc phục tình trạng hạn chế, ràng buộc các hoạt động này phát
triển, 23 nước sáng lập GATT đã cùng một số nước khác tham gia Hội nghị về
thương mại và việc làm, dự thảo Hiến chương La Havana để thành lập Tổ chức
Thương mại Quốc tế (Internaltional Trade Oganization - ITO) với tư cách là cơ quan
chuyên môn của Liên Hiệp Quốc. Đồng thời, các nước này đã cùng nhau tiến hành
các cuộc đàm phán về thuế quan và xử lý các biện pháp bảo hộ mậu dịch đang áp
dụng tràn lan trong thương mại quốc tế từ đầu những năm 30, nhằm thực hiện mục
tiêu tự do hoá mậu dịch, mở đường cho kinh tế và thương mại phát triển, tạo công ăn
việc làm, nâng cao thu nhập và đời sống của nhân dân các nước thành viên.
Hiến chương thành lập Tổ chức Thương mại Quốc tế (ITO) nói trên đã được thoả
thuận tại Hội nghị Liên Hiệp Quốc về thương mại và việc làm ở Havana từ 11/1947
đến 24/3/1948, nhưng do một số quốc gia gặp khó khăn trong phê chuẩn, nên việc
thành lập Tổ chức Thương mại Quốc tế (ITO) đã không thực hiện được.
Mặc dù vậy, kiên trì mục tiêu đã định, và với kết quả đáng khích lệ đã đạt được ở
vòng đàm phán thuế đầu tiên là 45.000 ưu đãi về thuế áp dụng giữa các bên tham gia
đàm phán, chiếm khoảng 1/5 tổng lượng mậu dịch thế giới, 23 nước sáng lập đã cùng
nhau ký kết Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại (GATT), chính thức có
hiệu lực vào tháng 1/1948.
Từ đó tới nay, GATT đã tiến hành 8 vòng đàm phán chủ yếu về thuế quan. Tuy nhiên,
từ thập kỷ 70 và đặc biệt từ Hiệp Uruguay (1986- 1994) do thương mại quốc tế không
ngừng phát triển, nên GATT đã mở rộng diện hoạt động, đàm phán không chỉ về thuế
quan mà còn tập chung xây dựng các Hiệp định, hình thành các chuẩn mực, luật chơi
điều tiết các vấn đề về hàng rào phi quan thuế, về thương mại dịch vụ, quyền sở hữu

Xem chi tiết: Mục tiệu hoạt động và chức năng của WTO